نەفت و غاز و کارتێکرنا وان لسەر پاشەڕۆژا هەرێما کوردستانێ

نەفت و غاز و کارتێکرنا وان لسەر پاشەڕۆژا هەرێما کوردستانێ

دەهام عه‌بدولحه‌ميد غلبيشي

ماموستايێ زانكويا دهوك

پێشبيني دهێنکرن کو نێزيکي 45 مليار بەرميلێن نەفتێ و 1500 مليار مەترێن سێجاركي يێن غازێ وەک يەدەک د بن خاکا کوردستانێ دا هەنە و ب ڤان هەژاماران کوردستان پلا 6 و ئيراق هەمي پلا 3 بۆ هەبوونا نەفت و غازێن يەدەک ل جيهانێ بدەستڤە دئينن. نوکە پتر ژ 35 کۆمپاني و وەبەرهينەرێن کەرتێ نەفت و غازێ،وەک ئێکسون مۆبيل و گەنەل ئنرژي ژ 15 وەڵاتێن بياني ل هەرێمێ کار دکەن و نێزيکي 30 گرێبەستا بۆ پەيداکرن و دەرهينانا نەفت و غازێ د ناڤبەرا وان و حوکمەتا هەرێما کوردستانێ دا هاتينە گرێدان.ژبلي تەناهيێ و سەقامگيريا سياسي ل هەرێمێ تێچوونێن کيم بۆ دەرهينانا نەفتێ کو ژ 2 دولارا بۆ هەر بەرميلەکێ کێمترن، فاکتەرەک هەرە بالکێشە بۆ کۆمپانيێن نەفتێ کو بێنە کوردستانێ. ژلايەک ديڤە دئێت پێشبينيکرن کو هەرێما کوردستانێ تا 2 ساڵێن بهێن شيانێن هنارتنا 1 مليون بەرميلێن نەفتێ بۆ دەرڤە هەبن.

پرسيارا هەرە گرنگ لڤێرە نوکە ئەڤەيە، کانێ چ جورە سياسەت و رەفتار د درووستن، بەرپرس و سياسەتڤانێن هەرێما کوردستانێ دگەل بابەتێ نەفت و غازێ پەيرەوبکەن. کوردستاني دڤي سەردەمي دا چ بکەن و مفا ژ چ دەرفەتا وەربگرن، دا نەفت و غاز وەک دەرگەهەک هەرە باش بۆ داهاتێ گشتي بێنە بکارئينان. واقع و کاودانێن جيهاني و يێن دەڤەرێ بەرەف کيڤە دچن و چ گورانکاري چێدبن. ئەرێ کاودانێن نوو ل جيهانێ و دەڤەرێ د هاريکارن يان کارتێکرنێن نەرێني هەنە. بۆ بەرسڤا ڤان جورە پرسيارا دێ هندەک دووفچوونا ل سەر بازارێ نەفت و غازا جيهاني و دەڤەرەيي کەين.

سالانە ل جيهانێ نێزيکي242 مليار بەرميلێن نەفتێ و 3276 مليار مەترێن سێجا يێن غازێ دئێنە بکارئينان و سووتن. ب تايبەتي خواست لسەر غازێ هەر يا بلند دبيت. تا ساڵا 2035 خواست لسەر غازا سروشتي ل جيهانێ دێ ب رێژا 55% بلند بيت. ژلايەک ديڤە يەدەکێ جيهانيێ غازێ ب 177 ترليون مەترێن سێجا و يێ نەفتێ ب 3945 مليون تەننا دئێن خەملاندن. لدووف بکارئينانا ئەڤرۆ دێ ئەف سامانێن سروشتي بتنێ تێرا نێزيکي 60 تا 65 سالا کەن. ژ يەدەکێ غازا جيهاني 73،32 ترليون مەترێن سێجا (41.3 %) و 93،4 مليار تەنێن نەفتێ يێن ل دەڤەرا رۆژهەلاتا ناڤەراست و هەرێما کوردستانێ بەشەکە ژ ڤێ ناڤچێ.ڤەگۆهاستنا غاز و نەفتێ بۆ بازارێن جيهاني خالەکا ديا گرنگن. هەروەک شارەزا و بسپۆرێن بياڤێ نەفت و غازا ديار دکەن، ڤەگۆهاستن ب رێکا هێلێن بۆريا کاراتر و ژ لايێ تێچوونا ڤە ئەرزانترە. ژ بەر هندێ بۆ ئيراقێ و هەرێمێ وەڵاتێ تورکيا رۆڵەک گرنگ دبينيت. ‌د رێيا ڤي وەڵاتي را رێک بۆ ئەۆرۆپا و دەريا سپيا ناڤەراست يا کورتە. هەلبەت تورکي نەبتنێ بۆ هەرێمێ يا گرنگە. هەروەسا بۆ وەڵاتێن دەوربەرێن دەريا قەزوين ژي يا رۆلەک مەزن دبينيت. نەفت و غازێن وان وەلاتان ژي دڤێن درێکا تورکي را بگەهنە رۆژئاڤايێ ئەورۆپا.

بۆچي دڤان ساڵێن بووري دا پووتەپێدانەک بەرچاڤ ژلايێ تورکي و ئەۆرۆپا و ئەمريکا ڤە د وارێ نەفت و غازا دا ب هەرێما کوردستانێ هاتيە دان؟ ئەڤێ روودانێ و گورانکاريا سياسي ب ديتنا من گەلەک ئەگەر و فاکتەرێن هەين، ئێک ژ وان ئەوە کو ئابوورا تورکي ب رێژەکا مەزن يا د وارێ پێشەسازيێ دا گەش دبيت و بەرەف پێشڤە دچيت. بۆ ڤێ يەکێ تورکي پێدڤيا ب ئنرژيەک زۆر هەي. ب تايبەتي بۆ بەرهەمهينانا کەهرەبێ غازا سرووشتي بکار دبەت. تا نۆکە ژێدەرێن وێ ئيران و روسيا بوون. لێ غازا وان بۆ تورکي يا گرانە و ژ لايێ سياسي ڤە نە گەلەک دووستێن تورکي نە. کڕين و ئينانا غاز و نەفتێ ژ هەرێمێ و ئيراقێ بۆ تورکي ئەرزانترە و ژلايێ سياسي ڤە هەرێم و تورکيا باش نێزيکي ئێکن.

سەبارەت ئەورۆپا و خواستا وان بۆ نەفت و غازێ دئێن گووتن کە بۆ سياسەتا وانا يا وزێ نەيا گۆنجايە هەکە گەلەک ب هينانا غازێ ژ رۆسيا ڤە دگرێداي بن. وي دەمي دێ رۆسيا هنارتنا سامانێن خۆيێن سرووشتي بۆ ئەۆرۆپا کەت ئالەتەک سياسي بۆ کارتێکرنێ لسەر سياسەتا وەلاتێن ئێکەتيا ئەورۆپا. هەبوونا دەرگەهەکێ دي ل تورکي دێ ڤێ فشارا رۆسي لسەر ئەورۆپا کێم کەت.ژبلي هندێ ژي رۆسيا گەلەک بکڕ بۆ غازا خۆ يێن هەين. هند و چين برسيێن سووتەمەنيێن سرووشتينە. ل چەند سالێن بێن دا دێ خواستا هندێ دوو جارا و يا چينێ سێ جارا هندي ڤێ گاڤێ لێئێن. وەک جيرانێن نێزيکێن رۆسيا ئەف هەردوو وەلاتێنمەزن دبنە بکڕێن نوو بۆ غاز و نەفتێن رۆسي. يا خۆيايە کو د دەمێ هەبوونا گەلەک بکڕا دا نرخ و فشار ژي ژ لايێ فرۆشەريڤە دێ زێدەبن.

فاکتەرەکێ دي يێ هەي بۆ بلندبوونا خواستێ لسەر غازێ. ئەوژي پاراستنا ژينگەهێ يە. هەروک دئێتە باسکرن، کارتێکرنا خراب يا غازێ لسەر ژينگەهێ يا کێمترە ژ يا نەفتێ. ل دووف ياسا و رێنمايێن پاراستنا ژينگەهێ ل وەلاتێن پێشەسازي وەک ئەورۆپا، بکارئينانا غازێ ئەرزانتر و پاقژترە. ب تايبەتي بۆ بەرهەمئينانا کارەبێ و گەرمکرنا ناف مالا ل وەرزێ زڤستانێ و وەک سۆتەمەني بۆ هاژۆتنا ترۆمبێلا پێدڤيەکا مەزن يا ب غازێ هەي.

لڤێرە جهێ پرسيارێ يە، کانێ حوکمەتێن هەرێما کوردستانێ ب چ ئاواي رەفەتارێ دگەل ڤان کاودانا دا بکەن و چ هەڵويست وربگرن. چ سياسەتا ووزێ وسەرەدەري دگەل کەرتێ نەفت و غازێ د گونجاينە و چاوا مفا دێ ژ گورانکاريێن جيهاني و دەڤەرێ هێنە وەرگرتن، داکو خەلکێ کوردستانێ پاشەرۆژەک رۆن و باشتر هەبيت؟ بەري هەرتشتەکي، ب ديتنا من، يا گرنگە کو هەمي پارت و لايەنێن سياسي، چ د حکومەتێ دا و چ د ئوپوزسيونێ دا، ئێک هزر و ئێك هەلويست بن ژ بۆ دەستنيشانکرنا سياسەتەک گشتي و سەرەدەريێ دگەل بابەت و کەرتێ نەفت و غازێ. نەحەز و نەيار دەرفەتێ د دووبەرەکيا مالا كوردستانيا دا بۆ مەرەمێن خۆ ئێن خراب ببينن. ژ لايەکێ ديڤە، لايەنێن بياني و دراوسێ گرنگيێ ب گفتۆگۆيا و دانوستاندنا و گرێبەستا دگەل هەرێما کوردستانێ نادەن، چونکي نەشێن بەرنامێن خۆيێن درێژخايەن دارێژن و هەردەم بارودۆخا د مەترسيێ دا دێ بينن کو سەقامگيري نەمينيت. لێ جهێ خۆشحاليێيە کو نوکە کاودان ل هەرێما کوردستانێ بەروڤاژي ڤێ چەندێ جهێ رەزامەنديا کۆمپاني و لايەنێن حکوميێن وەڵاتێن دەرڤە نە. هەکە هۆسا نەبايە، ئەو رێژێن کۆمپانيا يێن لسەري هاتين باسکرن، قەستا هەرێمێ نەدکرن.

هەروەسا ژ هەژي گوتنێيە کو بسپۆر و شارەزايێن کەرتێ نەفت و غازێ ل هەرێما کوردستانێ ب شێوەک پێشەيي و پري زانياري ژ ڤي کەرتێهاتي گوتن رەفتارێ بکەنو ژ لايێ کۆمپاني و لايەنێن دەرڤە نەهێن خاپاندن دەمێ باس لسەر گرێبەست و بازاريکرنا نەفت و غازێ دئێن کرن. چ جارا د بەرژەوەندييا گشتي دا نابيت دەمێ نەفت و غازێنکوردستانێ ب نرخێن گەلەک نزم بێن فروتن. بەري زيان بگەهيت سامانێن مللەتي، پێدڤييە مرۆڤێن هەژي بۆ کارکرنێ د کەرتێ نەفت و غازێ دا بێن راسپاردن. ئەندازيارێ پێشڤەبرنا ئابوورا هەرێمێ، بەرێز کاک نێچيرڤان بارزاني و بەرێز ئاشتي هەورامي نموونێن هەرە باشن بۆ ڤێ ئێکێ. بريار و زانين و شيانێن ڤان بەرێزان دکەرتێ نەفت و غازێ دا مفايەک هەرە بەرز دايە ئابوورا کوردستانێ. هيڤيە رێژا کەسێن وەک وانا هەر بلنتر لێبێن.خالەکا دي يا هەژي ئاماژەپێکرنێ، داهاتێ نەفت و غازێ يە، هەکە هاتوچوو ئەف داهاتێ گشتي ب درێژاهيا ساڵا بتنێ بۆ مەزاختنا مووچا هاتە بکارئينان وي دەمي حالێ مە دێ بيتە حالێ هەمي وەڵاتێن نەفت و غاز فروش ئەوەێن بەس نەفت يان غاز وەک شمک بۆ فروتنێ هەي. ژبلي ڤان کەرستێن سروشتي وان چ کەل و پەلەک دي نينە ببەنە بازاري. بەروڤاژي ڤێ چەندێ يا پێدڤيە داهاتێ نەفت و غازێ هەروەسا بۆ ئاڤاکرنا ژێرخانا ئابووري و کارگەهـ و بنگەهێن پێشەسازيێ بێنە بکارئينان.وي دەمي دێ دەستێ کاري دەرفەتێن کاري پەيدا کەن و کەل و پەلێن پێشەسازي ئێنە دروستکرن بۆ بکارئينانێ. وي وەختي ژێدەرێن دي ژي دێ برەخ نەفت و غازا ڤە بۆ پەيداکرنا داهاتێ گشتي پەيدابن.

ب ديتنا من، پەيرەوکرنا ڤان خالێن سەري دێ ئازادي و سەربەخۆيا هەرێما کوردستانێ مسوگەرکەت. برێڤەبرنا وەڵاتا و نەخشەکێشانا سياسەتەکا سەربخۆ د گرێداينە ب هەبوونا شيانێن ماددي و ئابووري ڤە. دەمێ هەريـم نەفت و غازێن خۆ د بەتە بازارێن جيهاني، وي دەمي وان ماف و شيانا بدەستڤە دئينيت، ئەوێن دەرفەت و دەرگەها ڤەدکەن بۆ بريارێن چارەسەرنڤيس. هەلبەت نەيا بەرزەيە کو هەمي سياسەتڤان و برياردەر خەونا ب وان کاوداناڤە دبينن کو بشێن بريارێن خۆ بدلێ خۆ و لدووف بەرژەوەنديا گشتي و نەتەويي و بێ چ فشار بدەن. دێ رۆژەک هێت کو ئەف بارودوخە بۆ سياسەتڤانێ کوردستانێ ژي بەرهەڤ بيت. ئەو ژي بتنێ درێکا کەرتێ نەفت و غازێ را دچيت. يێ ڤێ ئێکێ نەزانيت نەژ هەژي پۆست و دەسەلاتداريێ يە ل هەرێما کوردستانێ. ئەڤە بلا ژ بيرا خەلکێ مە نەچيت دەمێ بۆچوونا خۆ لسەر لايەنێن سياسي ل هەرێمێ دەردبريت.